Արցախի հայաթափումը լրջագույն խնդիրներ իր հետ բերեց ոչ միայն արցախահայության համար, որը ստիպված լքեց ողջ ունեցվածքն ու կյանքի հիշողությունները, այլև ամբողջ հայության համար, որովհետև բոլորիս է հայտնի Ադրբեջանի նենգությունը՝ ջնջել հայկական հետքը, հայի գոյության մասին ցանկացած հիշատակում Արցախում:

Դեռ 90-ականներից սկսած մենք ականատեսն ենք եղել այդ գործելաոճին, որը սրվեց հատկապես 2020 թվականի արյունալի 44-օրյա պատերազմից հետո, երբ Արցախի օկուպացված շրջաններում Ադրբեջանը ջնջում էր հայի հետքը. եկեղեցիներ, վանքեր հավասարվեցին հողին, գերեզմանները պղծվեցին ու վերածվեցին ադրբեջանցուն բնորոշ ամենաստոր դրսևորումների թատերաբեմի:

Եվ ահա՝ 2023 թվական, սև սեպտեմբեր. Արցախը հայաթափվեց, հայը մնաց առանց Արցախի, Արցախը՝ առանց հայի, թշնամու տիրապետության տակ: Հուսանք՝ ժամանակավոր, հավատանք՝ հայը մի օր անպայման կվերադառնա: Բայց ի՞նչ է տեղի ունենում մինչ այդ, արդյո՞ք արխիվները պահպանվել են, որոնք լուռ վկաներն են նրա, որ հարյուրամյակներով ու տասնամյակներով հայը ապրել է այդ հողում:

MediaHub-ը դիմել էր «Հայաստանի  ազգային արխիվ»` հետաքրքրվելով, թե 2023 թվականի բռնի տեղահանումից հետո Արցախի արխիվից հնարավոր եղե՞լ է նյութեր տեղափոխել Հայաստան ու պահպանել դրանք Հայասատանի ազգային արխիվում։ 

Ի պատասխան մեր հարցմանը՝ «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ-ից պատասխանեցին՝ Արցախի վերաբերյալ պահպանվում են փաստաթղթեր, սակայն 2023թ. Արցախի հայաթափումից հետո արխիվային ոչ մի փաստաթուղթ Արցախի արխիվի կողմից Հայաստանի ազգային արխիվ չի հանձնվել:

Նրանք ներկայացրին, որ «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ պահպանության են հանձնվել Քաշաթաղի տարածքային արխիվում գտնվող թղթե հիմքով արխիվային գործերը, որոնք ՀՀ են տեղափոխվել մինչև 2023թ. սեպտեմբերյան դեպքերը:

Բացի այս, Արցախի Արխիվի աշխատակիցներից մեկի կողմից կրիչով «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ է հանձնվել նաև Լեռնային Ղարաբաղի արխիվում պահպանվող որոշ փաստաթղթերի թվայնացված տարբերակները, որոնք կներկայացնենք ստորև։

««Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ-ում թղթե հիմքով փաստաթղթերի պլանային թվայնացման աշխատանքների շրջանակներում նախատեսվում է իրականացնել նաև Արցախից տեղափոխված արժեքավոր փաստաթղթերի թվայնացումը»,- ասված է MediaHub-ի հարցմանն ի պատասխան ստացված գրության մեջ:

Որպես օրինակ ներկայացնենք, թե Հայաստանի ազգային արխիվում Արցախին վերաբերող ինչ նյութեր են պահվում: Օրինակ, Ստեփանակերտի քաղաքապետարանի որոշումները, Ստեփանակերտի բուժօգնության անձնական հաշիվները, տարբեր գյուղերի և համայնքների տնտեսական մատյաններ, որոնց թվում են՝ Դաշբուլաղ գյուղական խորհրդի Բադարա գյուղի մատյանները (1945-47թթ.), ինչպես նաև Բալուջա, Մեկտիշեն, Ջամիլլու գյուղերի մատյանները (1925թ., 1935-1939թթ., 1971-77թթ.)։ Մուշկապատ գյուղական խորհրդի գործկոմի տնտեսական մատյանները (1925-1931թթ.):

Կարմիր գյուղի մատյանները՝ 1925-63 թթ.:

Պահպանվել են նաև ԼՂՀ արխիվային գործի վարչության անձնական կազմի հրամանները, Մարտակերտի շրջանի վարչակազմի արձանագրությունները։

Հանձնվել են նաև մեկական պատմա-վավերագրական գրքեր, որոնց թվում են՝ Էդվարդ Լալայանի «Գանձակ, Վարանդա», Արտո Սարգսյանի «Ներքին Հորաթաղ», Մովսես Առաքելյանի «Ասք Ղարաբաղի և Ննգի գյուղի մասին», Արշավիր Գալստյանի «Հաղթանակ, Նորագյուղի մասին», Հրանտ Աբրահամյանի «Քերթ», Սերգեյ Մելքումյանի «Լեռնային Ղարաբաղ» գրքերը։

Այս նյութերի քանակը, որ պահվում են Հայաստանի ազգային արխիվում և Արցախի մասին են, 2767-ն է...

Վիկա Աբգարյան